- Informacje
- Czat SI
Rzym-skryptwz - Skrypt - Prawo rzymskie
Prawo rzymskie (10-PRZ-pj-s)
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Polecane dla Ciebie
Komentarze
Przejrzyj tekst
Skrypt zawiera odpowiedzi na pytania (około 100), które pojawiły się w poprzednich latach na egzaminie u profesora Dajczaka. Odpowiedzi zostały udzielone głównie na podstawie skryptu z Rzymu, moich notatek a dopiero tam, gdzie w/w nie odpowiadały na dane pytanie – sięgałem po podręcznik profesora i ewentualnie w akcie desperacji po Rozwadowskiego. Kilku pytań nie udało mi się opracować – jeśli ktoś ma pomysł, gdzie konkretnie tego szukać, to będę wdzięczny za uwagi. WZPoznań
- Proces i inne:
- Ewolucja egzekucji w prawie rzymskim (egzekucja osobista) x w procesie legisakcyjnym zwycięski powód po upływie czasu na zaspokojenie rozpoczynał egzekucję osobistą → wkrótce jednak zastąpiła ją uniwersalna egzekucja majątkowa – uniwersalna, bo obejmowała cały majątek, ale również dlatego, ze do rozpoczętej przez jednego z wierzycieli, mogli przyłączyć się pozostali; w rok po egzekucji mogli rozpocząć nową ▪ uniwersalna egzekucja majątkowa przebiegała w drodze osobnego prywatnego procesu na podstawie actio iudicati – rozpoczynała się pretorską missio in bona wierzycieli w majątek dłużnika, jeżeli chodziło o majątek po zmarłym – na dłużnika spadała infamia ▪ wybierali zarządcę konkursu – magister bonorum, który sprzedawał całość dóbr dłużnika (venditio bonorum), a ich nabywca – bonorum emptor stawał się sukcesorem uniwersalnym dłużnika i za długi odpowiadał do wartości, którą zwycięsko zaoferował w licytacji ▪ egzekucja majątkowa była bardziej racjonalna od osobistej, ale niewiele bardziej humanitarna → dłużnika pozbawiano wszystkiego co przedstawiało wartość stąd za Augusta w stosunku do osób, które popadły w długi bez swej winy, dopuszczono dobrowolne odstąpienie majątku wierzycielom przy zachowaniu środków koniecznych do życia w pryncypacie senat stworzył przywilej egzekucyjny dla siebie i członków swoich rodzin w postaci syngularnej egzekucji majątkowej → w poprzedniej formule nabywcy uniwersalni przejmowali dobra wielokroć cenniejsze niż to co należne było wierzycielom, tutaj kurator sprzedawał rzeczy aż do zapłacenia za długi
- Apelacja w procesie rzymskim x
nie jestem pewien czy to wyczerpuje temat, no ale
rzymski tok instancji umożliwia stworzenia środka zaskarżenia wyroków w postaci apelacji z
prowincji, najpierw cesarskich, a potem także z senackich
pierwotnie wnoszono ją ustnie do protokołu, później także pisemnie
apelacja cechuje się:
- suspensywność – zawiesza wykonanie, a więc i prawomocność wyroku
- dewolutywność – przenosi rozpatrywanie sprawy do wyższej instancji → zakres kognicji sądu wyższej instancji – całe postępowanie toczy się od nowa, niedopuszczalne były tylko nowe żądania, natomiast dozwolone nowe twierdzenia, zarzuty i dowody
- Postępowanie dowodowe w procesie prywatnym x jakiś pomysł?
- Małżeństwo – istota i podstawowe skutki prawne
„matka jest zawsze pewna, ojcem zaś jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo” z tej zasady
płynęła dyskryminacja dzieci pozamałżeńskich – jeśli czyjaś matka nie ma męża, to trzeba
uznać, że dziecko nie ma ojca
→ najważniejsze jest jednak to, że zrodzenie w małżeństwie stanowi podstawowy sposób
wejścia pod patria potestas – czyli zyskania środowiska i środków do życia i rozwoju
takie małżeństwo nazywano iustum matrimonium albo matrimonium iuris civillis, jeśli ma ono
miejsce pomiędzy innymi mieszkańcami państwa rzymskiego to mowa o matrimonium iuris
gentium
w razie utraty wolności, małżeństwo przestawało być ważne, a obywatelstwa degradowane do
małżeństwa typu gentium
cechy:
- jest to związek heteroseksualny
- charakter prywatny, nieformalny, świecki
- jest zawarte nawet jeśli nie doszło do pożycia małżeńskiego
- osoby będące pod pater famillias potrzebowały zgody swojego opiekuna
- małżeństwo nie było nierozerwalne (instytucja rozwodu)
- Opieka i kuratela x tutela – opieka prawna, cura – kuratela mogły być sprawowane jedynie przez mężczyzn – tylko do ustawowej opieki nad niedojrzałym dopuszczano w prawie poklasycznym matkę, a za Justyniana nawet babkę
w późnym cesarstwie wprowadzono też zasadę, że opiekunami nie mogą być żołnierze, zakonnicy, osoby pozostające w niezgodzie z ojcem lub narzucający się do sprawowania opieki różnice: 1) opieka – trwała, kuratela – czasowa 2) opieka służy całościowej i trwałej ochronie osobistych i majątkowych interesów poddanej opiece osoby sui iuris, gdy kuratela – służy ochronie praw i interesów majątkowych danej osoby 3) opieka pojawia się w sytuacjach, które można uznawać za normalne – obejmuje niedojrzałych, kobiety (chodzi o to, by mogły one funkcjonować normalnie), a kuratela ustanawia się w okolicznościach wyjątkowych – dla marnotrawcy, niepoczytalnych, nieobecnych, dla dojrzałego co nie skończył 25 lat, dla poczętego, ale nieurodzonego → rozróżnienia te mają charakter dydaktyczny, w polskim prawie występuje jedna główna różnica – opieka jest bezpłatna, kuratela za wynagrodzenie, w Rzymie obie były honorowe (nieodpłatne)
Prawo spadkowe:
- Zasady:
- Reguły interpretowania testamentu i jego treść x
- Treść:
▪ elementy konieczne – essentalia negoti - hereditas institutio – ustanowienie dziedzica
- musi być stanowcze i precyzyjne „Marcus heres est”
- początkowo można było ustanowić dziedzica tylko do ułamkowej części majątku (w innym wypadku testament był nieważny) z czasem zaczęto uznawać ustanowienie do konkretnej rzeczy
- podobnie za ustanowienie spadkobiercy pod warunkiem niemożliwym albo sprzecznym z prawem uznawano za pro non scripta (tak jakby nie było to napisane) ▪ accidentalia negoti – to co może się pojawić, ale nie musi:
- Treść:
▪ elementy konieczne – essentalia negoti - hereditas institutio – ustanowienie dziedzica
- Reguły interpretowania testamentu i jego treść x
- substytucje (o tym i trzech kolejnych szerzej gdzie indziej)
- fideikomisy – adresatem jest fideikomisariusz
- legaty – adresatem jest lagatariusz - beneficjent
- wydziedziczenie – konieczność wydziedziczenia – synów w sposób imienny, córki i nasciturusa w sposób ogólny „a resztę wydziedziczam”
- początkowo nie trzeba było go uzasadniać, w prawie poklasycznym – ważność uzależniona od uzasadnienia i ogólna tendencja dąży do wskazywania podstaw wydziedziczenia
- darowizna – donatio moris causa (na wypadek śmierci) dokończyć
- wyzwolenia
- dyspozycje co do opieki
- polecenia
- Reguły:
w prawie rzymskim dziedziczenie testamentowe miało zawsze pierwszeństwo nad ustawą
testament cechował formalizm – wymagana była konkretna formuła – zapewniało to
wiarygodność i bezpieczeństwo testamentu – wskazywał spadkobierców i inne regulacje
zawsze gdy przy interpretacji pojawiał się jakoś problem to konfrontuje się verba vs
voluntas
- nie chodziło o literalne odczytanie testamentu (zgodne z verbą), a o wolę testującego naczelną zasadą było: favor testamenti – stojąc wobec wątpliwości co do ważności testamentu – robimy wszysstko, by testament wywarł skutki prawne → „plus nuncaptum minus scriptum” - więcej powiedziano, a mniej napisano” - X – 1/3, Y 1/3, Z – 1/9 – jakoże dla ważności testamentu powinien być cały rozdysponowany, to przyjmujemy, że Z też miał dostać 1/ → „falsa causa non nocet” – błędna przyczyna nie szkodzi – ktoś oznaczył spadkobiercą niewolnika, a ten przecież nie ma zdolności prawnej – spadek idzie dla jego właściciela → „falsa demonstrat non nocet” - fałszywe oznaczenie nie szkodzi – zapisanie komuś niewolnika przy błędnym oznaczeniu jego imienia (nie szkodzi, idzie ten, którego chciałeś dać) obiektywne reguły wykładni testamentu:
- favor heredis – wykładnia korzystna dla spadkobiercy
- X – 1/3, Y – 2/3 i legat dla małżonki: „moja małżonka ma otrzymać tyle co dziedzic” czyli ile? W ramach favor heredis to spadkobiercy mają podjąć decyzję
- a więc sens tej wykładni oddają słowa: jeżeli nie wiemy co zrobić, to dajmy wybór spadkobiercy jako kontynuatora osoby spadkobiercy
- favor utaris – wykładnia korzystna dla małżonki
- w analogicznej sytuacji zastosowanie takiej wykładni oznaczałoby wybranie tego rozwiązania, które jest korzystniejsze dla małżonki
- favor libertatis – wykładnia korzystna dla wolności
- Reguły:
w prawie rzymskim dziedziczenie testamentowe miało zawsze pierwszeństwo nad ustawą
testament cechował formalizm – wymagana była konkretna formuła – zapewniało to
wiarygodność i bezpieczeństwo testamentu – wskazywał spadkobierców i inne regulacje
zawsze gdy przy interpretacji pojawiał się jakoś problem to konfrontuje się verba vs
voluntas
testament jest nieważny
- skarga ta pojawia się pod koniec republiki, ale nie było określone kiedy można z nią wystąpić
- następnie wykształca się pojęcie zachowku – paris legitima.
- ułamkowa część majątku spadkowego, która przypadłaby osobie najbliższej spadkodawcy w przypadku dziedziczenia ab intestato. → polegała na tym, iż można było wystąpić o 1/2 tego co by przypadało ustawowo
- część gwarantowana może być w dwóch modelach: a) system rezerwy – część majątku, którą spadkodawca nie może skutecznie rozporządzić
- przystępując do sporządzania testamentu względem osób trzecich, może uwzględnić tylko połowę albo ćwierć (Francja, Włochy) b) system zachowku – spadkodawca może swobodnie rozporządzać całym majątkiem, ale najbliższym przysługuje skarga (roszczenie) jeżeli nie zostaną uwzględnieni o 1/2 tego co należałoby im się ustawowo
- w późnej republice wykształca się też zapis powierniczy – fideikomisy
- początkowo nie miały żadnego oparcia w prawie
- polegały na tym, że spadkodawca zwracał się z prośbą do spadkobiercy, aby ten drugi przekazał część spadku osobie trzeciej (z czasem objęto to ochroną prawną)
- wymagana była dowolna forma, byle był jasny i zrozumiały
- Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur - dopuszczenie dziecka poczętego do spadkobrania, pod warunkiem, że urodzi się żywe. Ma ona swoją kontynuację także dzisiaj. ▪ W celach ochrony interesów nasciturusa ustanawiano kurtatora ▪ zasada ta przeszła do prawa pandektowego i kodyfikacji – (czasem obowiązuje tylko w prawie spadkowym – BGB, KC a czasem jest rozciągnięte na obszar całego prawa cywilnego – ABGB, CCE, ZGB)
- Odpowiedzialność za długi spadkowe x nabycie spadku powodowało wejście w sytuację prawną zmarłego w praktyce oznaczało to → zlanie się majątku spadkowego z majątkiem dziedzica przyjmując więc spadek trzeba było zwrócić uwagę, czy jest to opłacalne – czy obciążenia nie przewyższają majątku – każdy z zaciągniętych długów przez spadkodawcę stawał się długiem spadkobiercy – spadek nadmiernie obciążony długami nazywano hereditas damnosa sytuacje komplikował fakt, że długi wychodziły stopniowo – zależnie od tego jak szybko pojawią się wierzyciele zmarłego jeśli wprowadzono spadkobiercę w błąd i w jego wyniku przyjął spadek, to mógł powołać się na exceptio doli, jeżeli został zmuszony siłą to otrzymywał resitutio in integrum propter metum – przywrócenie stanu poprzedniego z uwagi na przymus prawo rzymskie zmierzało do ograniczenia sytuacji, w której przyjęcie długu jest nieopłacalne – w tym celu ustanowiono kwartę falcydyjską (lex Falcidia) – w razie wyczerpania przez testatora więcej niż 3/4 spadku legatami, zapisy ulegały proporcjonalnej redukcji – a „ocalała” 1/4 przysługiwała spadkobiercy analogicznie by spadek nie został „wyczerpany” fideikomisami ustanowiono kwartę pegazjańską (sc Pegasianum)
- Spadek – pojęcie, powołanie do spadku i jego przyjęcie (zdolność do sporządzenia testamentu i do otrzymania przysporzenia z tytułu testamentu) x Spadek – „spadek jest niczym innym, jak wstąpieniem w ogół praw, jakie miał zmarły”. Skarga związana ze spadkiem – hereditas petitio – żądanie spadku:
- przysługiwało spadkobiercy – heres
- mogło być wytoczone tylko przeciw temu, co faktycznie władał tym majątkiem
- obejmuje majątek, ale nie zobowiązania spadkodawcy względem osób trzecich (mają one charakter osobisty) testamenti factio activa – zdolność bycia spadkodawcą mieli ludzie, którzy cieszyli się zdolnością prawną, dla dziedziczenia testamentowego potrzebowali zdolności do czynności prawnej, a więc:
- zdolność do czynności prawnych
- nie bycie głuchym, ani niemym
- bycie w pełni poczytalnym (w momencie sporządzenia testamentu, nie śmierci)
- brak orzeczenia interdictio bonorum o marnotrawstwie
- obywatelstwo rzymskie → spadkodawać mogli również Latyni i peregryni z civitas, która im to przyznawała, ale już nie: Latyni juniańscy czy peregrini dedictii → spadkodawać mogły kobiety, które mogły zmienić swojego opiekuna, jeżeli ten manipulował przy jej treści testamentu, koniec końców Hadrian potwierdza, że dla ważności takiego testamentu ważne jest auctoritas tutora (ale była to tylko formalność) testamenti factio passiva – zdolność do dziedziczenia – miały ją osoby prawne (a więc podmioty posiadające zdolność prawną)
→ miało ją dziecko urodzone po śmierci ojca – pogrobowiec → podmiot musiał być jednoznacznie oznaczony, a nie przez „kto przyjdzie na mój pogrzeb” → mieli ją niewolnicy (ale musiało to być połączone z wyzwoleniem go), Latyni → nie mieli – peregryni, Latyni juniańscy, początkowo kobiety, jeżeli majątek przekraczał 100 tys. asów (potem traci to na znaczeniu) , w późnym cesarstwie pozbawiono heretyków, apostatów oraz dzieci osób skazanych za zdradę państwa → tfa wymagano przy powołaniu spadku i przyjęciu go, tfp sporządzenie testamentu, powołanie i przyjęcie (niewymagano ciągłości) → prawo rzymskie dopuszczało testowanie na rzecz collegiów, cele użyteczności publicznej (akwedukty lub kanalizację), na działalność dobroczynną, na bóstwo (kwestie kultu) capacitas – zdolność do nabycia korzyści na podstawie testamentu (wykluczenie możliwości uzyskania legatu dla osoby obcej względem testatora) indignitas – niegodność do dziedziczenia → polegała na tym, że osoba, która w sposób naganny zachowała się względem spadkodawcy nie może doznać przysporzenia – katalog zamknięty:
- nastawanie na życie lub zdrowie spadkodawcy
- ciężkie naruszenie jego dóbr osobistych
- zamach na swobodę testowania i testament
- zmuszenie lub oszukanie spadkodawcy
- zniszczenie lub ukrycie testamentu
- sfałszowanie testamentu → nie jest to wydziedziczenie ewolucja dążyła do - ograniczenia capacitas: → lex Furia testamentaria około 204 rok BC w kwestii nabycia w legacie windykacyjnym → lex Voconia 169 p.n. - osoby najzamożniejsze (powyżej 100 tys. asów) nie mogą ustanowić jako swojego spadkobiercę kobiety (szybko straciła znaczenie praktyczne) → ustawy małżeńskie Augusta – miały wymusić posiadanie dzieci – August uniemożliwił zapis na rzecz małżonka, chyba że, byli już w określonym wieku i nie posiadali dzieci – ale tylko w 1/ tego co im przyznano w zapisie → prawo Caduca – jeżeli testujący wskazał kogoś, kto nie posiadał capacitas i nie miał on spadkobierców wśród bliskich, to majątek trafiał do fiskusa
- Sytuacja spadkowa małżonki: pozycja małżonka w prawie rzymskim była słaba – bowiem nie uważali go za rodzinę, a zgodnie z zasadą majątek miał zostawać w rodzinie w edykcie pretorskim z okresu końca republiki pojawia się on jako ostatnia klasa dziedziców – pozycja spadkowa małżonka w porządku ab intestato była bardzo słaba Justynian odrzucił agnację jako podstawę dziedziczenia ab intestato, ale nie uwzględnił małżonka, mimo to: 117 nowela Justyniana z 543 roku – wprowadzenie „kwarty ubogiej wdowy”
- adresat tego uprawnienia: uboga wdowa – nie mogąca się utrzymać
- treść uprawnienia: prawo do 1/4 majątku spadkowego zmarłego męża (ale nie więcej niż 100 funtów złota) poza tym, jeżeli spadkodawca pozostawił więcej niż→ 3 dzieci to wdowie i dzieciom należy się jednakowa część majątku spadkowego jeżeli spadkodawca miał dzieci z wdową, to nie mi→ ała prawa do majątku spadkowego, a jedynie prawo do używania i pobierania użytku z części majątku spadkowego (alimentacja)
- dzisiaj w prawie francuskim – wdowa/wdowiec może wybrać pomiędzy użytkowaniem całości majątku, a ułamkową częścią majątku, w prawie niemieckim – 1/4 majątku bez dodatkowych obostrzeń, w kodeksie polskim – zrównanie z pozycją dzieci Justynian nie przewidział żadnej ochrony wdowca – po zmarłej żonie nie otrzymywał żadnego spadku
- Rodzaje zapisów, inne zasady i ewolucja prawa spadkowego
- Legaty i ich rodzaje (albo: legat windykacyjny – zalety i wady) x
- Ogólnie: poświęcone im są księgi digestów – 30, 31, 32; zrównane z fideikomisami instytucje justyniańskie definiują legat jako darowiznę od zmarłego
- jest to więc dyspozycja kosztem spadku z mocy jednostronnego rozrządzenia na wypadek śmierci, w celu przysporzenia osoby wskazanej kryterium podziału legatów polegało na tym, że jedne tworzyły stosunek zobowiązaniowy (per damnationem), a drugie rzeczowy (windykacyjny, sinendi modo) powstał spór czy samo zapisanie legatu powoduje powstanie stosunku rzeczowego czy trzeba jeszcze przyjąć zapis → spór ten jest istotny jeśli zapisobiorca umarł nie dowiedziawszy się o należnym mu legacie
- Sabinianie i Justynian: przedmiot legatu wchodzi do spadku po zapisobiorcy, Prokulianie i cesarz Antoninus Pius: nie wchodzi i jest rzeczą niczyją
- Legatum per vindicationem:
substytucja zwyczajna – spadkodawca wskazywał osobę powołaną do dziedziczenia, jeśli powołany wcześniej nie będzie mógł, lub nie będzie chciał dziedziczyć (występuje w Polsce, Niemczech i Francji) → umocnienie skuteczności dziedziczenia testamentowego – na końcu tego łańcucha wyzwalano i zapisywano spadek niewolnikowi substytucja pupilarna – spadkodawca ustanawia substytuta na wypadek, gdyby jego syn nie osiągnął dojrzałości przed śmiercią - uznane przez causa Curiana – uznała, że podstawienie pospolite zawiera się w pupilarnym - warunek: syn musiał znajdywać się pod władzą ojca (patraie potestas) - cel: nie dopuszczenie do dziedziczenia beztestamentowego substytucja quasi-pupilarna – ustanowienie dziedzica dla niepoczytalnego syna - powstaje w prawie klasycznym na wzór pupilarnej - ukształtuje się w pełni na mocy konstytucji Justyniana z 528 – określony krąg osób: najpierw substytutami mogą być synowie niepoczytalnego, a jeżeli ich nie ma to zstępni testatora, a jeśli ich nie ma, to testator ma pełną swobodę - służyło zatrzymaniu majątku w kręgu rodziny Substytucja związana z zapisem powierniczym (fideikomisaryczna) – spadkodawca ustanawiał określoną osobę swoim dziedzicem i stwierdzał, że po śmierci dziedzica majątek ma przypaść wskazanej osobie. Substytucja związana z zapisem powierniczym pozostawionym rodzinie – ustanawiało się spadkobiercą określoną osobę (osoby) i stwierdzało się, że najdalej po jego śmierci spadkobiercy majątek ma przypaść konkretnym krewnym spadkodawcy. (dwie ostatnie zakazane w Polsce czy Francji) 4. Porządek dziedziczenia ab intestatio (ustawowego) wg noweli justyniańskiej x nowy porządek dziedziczenia został wprowadzony edyktem pretorskim – obok dziedziczenia opartym na pokrewieństwie agnacyjnym, uznano, iż przesłanką uprawniającą do dziedziczenia jest pokrewieństwo naturalne – wynikające z małżeństwa – ten model obowiązywał do Justyniana → zmiany wiązały się z aktywnością prawotwórcza senatu:
- senatus consultum terturiallanum – matka może dziedziczyć po dzieciach
- senatus consultum arbitianum – dzieci mogą dziedziczyć po matce Justynian dokonuje modernizacji dziedziczenia ab intestato w 543 bazując na tym, że:
- nieuzasadnione jest zróżnicowanie dziedziczenia ze względu na płeć (w ab intestato)
- pokrewieństwo prawne – wynikające z władzy agnacyjnej nie powinno mieć znaczenia – Justynian znosi instytucję pater potestas wprowadzenie trzech klas dziedziców (ile urodzeń – tyle stopni)
- I krąg: dzieci (pochodzące z małżeństwa)
- dziedziczą per capita – wg głów, ile głów tyle części
- krewni bliżsi wykluczają krewnych dalszych (dzieci – wnuków)
- jeśli dziecko spadkodawcy zmarło przed jego śmiercią, to uznaje się, że nie istniało w momencie otwarcia spadku (jeżeli zmarły syn – pozostawił swoje dzieci, to działa zasada reprezentacji – dziedziczenie wg szczepów – dzieci spokrewnionego bliżej obejmują jego część)
- II krąg – ascendentes – wstępni i rodzeństwo rodzone a) dziadkowie – jeśli rodzice spadkodawcy nie żyją – majątek zmarłego dzieli się na dwie części połowa majątku trafia do wstępnych ojca, poło→ wa majątku trafia do wstępnych matki - tzw. dziedziczenie in lineas – dziedziczenie po linii (ojcowskiej lub macierzyńskiej) b) rodzeństwo
- gdy żyją najbliżsi wstępni i rodzeństwo – dziedziczą w równych częściach
- jeżeli żyją wstępni, a żyje tylko jeden z dwóch synów, przy czym ten co umarł pozostawił dwóch bratanków – to: pierwotnie wg noweli 118 bratankom nie przysługiwało prawo reprezentacji, kilka lat później przyznano to im (ale nie wnukom)
- III krąg – krewni boczni i rodzeństwo przyrodnie – gdy brak jest zstępnych, wstępnych, rodzeństwa oraz dzieci jego rodzeństwa, a zatem zstępni rodzeństwa zstępni rodziców → → zstępni dziadków (nowela nie wprowadziła żadnych ograniczeń dotyczących tego pokrewieństwa, przy czym obowiązuje zasada, że zstępni bliżsi wykluczają zstępnych dalszych (gwarantowało to znalezienie spadkobiercy)
- Formy testamentu w Rzymie i ich wpływ na kształtowanie się testamentu w prawie nowożytnym x testament jest to czynność formalna, dokonywana prywatnie w szczególności poprzez wypowiedzenie określonych słów przez spadkodawcę → w prawie przedklasycznym i klasycznym testament był to akt formalny i prywatny, w prawie poklasycznym dokonano podziału na: a) testament publiczny – testament sporządzony przy udziale władzy publicznej: → testament ustny, sporządzony przez podyktowanie ostatniej woli sędziemu, trafia do akt → testament pisemny sporządzony przez spadkodawce i złożony w archiwum publicznym
(chodziło o ochronę przed zniszczeniem i ewentualną zmianą zapisu) b) testament prywatny – kontynuację z prawa przedklasycznego i klasycznego → testament pisemny sporządzony przez spadkodawcę lub inną osobę działającą w imieniu umierającego; towarzyszyło siedmiu świadków → testament holograficzny – własnoręcznie napisany przez spadkodawcę, ale wymagano dalej świadków (Justynian nie uzna go, ale potem powróci) c) testament trójelementowy – testament pisemny, w jednoczesnej obecności 7 świadków we wszystkich fazach, opatrzony pieczęcią poza tym wyróżniamy: a) testament zwyczajny – sporządzany z zapobiegliwości b) testament szczególny – łączy się ze szczególną sytuacją spadkodawcy → testament sporządzany w czasie zarazy – świadkowie nie muszą być jednocześnie (żeby się nie zarazili) → testament żołnierski – pojawia się za Juliusza Cezara – polega na łagodzeniu wymagań:
- za Hadriana – zrezygnowanie z formalności, byle wola była zrozumiana
- żołnierz mógł spadkodawać dziedzicowi tylko część majątku, a reszta ustawowo (złamanie zasady semel heres, semper heres i nemo pro parte)
- można testować na rzecz osoby pozbawionej capacitas
- ograniczenie dozwolonego obciążenia spadku legatami → testament ustanowiony w stosunku do osób będących ustawowymi dziedzicami – wystarczy 5 świadków zamiast 7 → testamenty sporządzane na wsi – wystarczy 5 świadków
Prawo rzeczowe:
- Własność:
- Sposoby nabycia własności, ich porównanie (na przykładzie rzeczy niczyjej, znalezionej i skarbu)
- Pierwotne nabycie własności A)Objęcie rzeczy niczyjej – occupatio (zawłaszczenie) ▪ przypadek nabycia własności rzeczy niczyjej w następstwie objęcia jej w posiadanie ▪ spod zawłaszczenia wyłączono rzeczy zagubionych, które podlegały zwrotowi, czy monety ciskane w tłum (wydanie rzeczy osobom nieokreślonym) ▪ za znalezienie rzeczy cudzej nie wynikało w Rzymie dla znalazcy żadne prawo – nawet znaleźne ▪ przypadek znalezienia skarbu – skarb jest własnością tego, do kogo należy miejsce, w którym go znaleziono już w chwili gdy dowiedział się o jego istnieniu – zasada akcesji (Prokulianie) vs skarb jest własnością znalazcy – zasada okupacji (Sabinianie) → kompromis pomiędzy zasadą akcesji, a okupacji - skarb należy im się po połowie (model rzymski za Hadriana) → w ius commune, ABGB 1/3 właściciel, 1/3 znalazca i 1/3 fiskus → szkoła prawa natury, a potem BGB wraca do modelu rzymskiego → polskie KC: skarb przypada państwu, znalazcy należy się jedynie znaleźne
- Sposoby nabycia własności, ich porównanie (na przykładzie rzeczy niczyjej, znalezionej i skarbu)
- zwierzęta
- wyspa niczyja
- rzeczy obywatela państwa będącego w stanie wojny z Rzymem
- rzeczy porzucone
- skarb B) Nabycie owoców: a) przez separację: owoce stawały się odrębnymi przedmiotami prawa, przez ich odłączenie od rzeczy macierzystej przysługiwały w pierwszej kolejności właścicielowi, ale jeśli istnieli takowi, to uprzedzali go – emfiteuta (dzierżawca wieczysty) i posiadacz w dobrej wierze ze słusznej przyczyny (ex iusta causa) → w prawie klasycznym posiadacz cywilny w dobrej wierze nabywał na własność wszystkie owoce gruntu dopóty, dopóki grunt nie został mu odebrany przez właściciela (Dioklecjan – nakłada na posiadacza obowiązek wydania owoców jeszcze niezużytych) b) przez percepcję: natomiast użytkownik i zwykły dzierżawca rzeczy macierzystej nabywali jej owoce dopiero z chwilą objęcia jej w posiadanie (pobranie) dzierżawca→ nabywa owoce z woli właściciela, więc jeśli zrobił to ktoś inny to przypadają one właścicielowi c) połączenie:
- Nieruchomości z nieruchomościami: rzymscy juryści w takiej sytuacji zawsze dążyli do odróżenienia części głównej od ubocznej – by w oparicu o zasadę akcesji przypisać własność nowego przedmiotu właścicielowi rzeczy głównej – accesio cedit principali (rzecz dołączona należy do rzeczy głównej)
utillitas – kryterium oceny, które wskazuje na to, aby obywatele korzystali ze swoich składników majątkowych w sposób użyteczny 2. Ograniczenia wynikające z norm ustrojowych – rozumiane jako reguły zapewniające możliwie sprawne funkcjonowanie społeczeństwa. Ograniczenia o charakterze budowlanym (administracyjnoprawne)
- przepisy określające minimalne odległości między budynkami – pż
- przepisy o minimalnej szerokości drogi
- normy dotyczące sposobu technicznego łączenia budynków ograniczenie własności związane z tzw. nadużyciem prawa – uznaje się, że korzystanie z prawa może być postrzegane jako niezgodne z obyczajami
- teoretyczna konstrukcja nadużycia prawa nie pojawiła się w prawie rzymskim, a dopiero w nowożytnych kodyfikacjach, ale problem ten dostrzegano
- objawiało się to w ocenie stanu obyczajowego obywateli przez cenzora
- Gaius: nie można tak korzystać z własności, że szkodzi się innemu wywłaszczenie – przymusowe przejęcie własności – w prawie rzymskim nie wykształciła się jako odrębna konstrukcja, a jako „umowa sprzedaży z konieczności” - odpłatne odbieranie własności w interesie publicznym
- musi być interes społeczny
- odszkodowanie
- Ograniczenia w interesie prywatnym ograniczenia wynikające z relacji sąsiedzkich:
- ustawa XII tablic dostrzegła problem związany ze spływem wody i zmianą naturalnego kierunku spływu wody. Właściciel gruntu położonego wyżej nie może swobodnie zmieniać kierunku spływu wody, ponieważ ujemnie to wpłynie na grunt położony niżej
- owoce, które spadły z jednej posesji na drugą – właściciel gruntu A może co drugi dzień wejść na grunt B by zebrać owoce (żeby nie zgniły)
- immisiones – osoba A nie może otworzyć dojrzewalni serów, nie uwzględniając, że wyziewy mogą przeszkadzać sąsiadom ograniczenia wynikające z czynności prawnych – np. ograniczonych praw rzeczowych (ich powstanie na ogół wymagało zgody właścicieli)
- Definicja i przeniesienie własności w prawie justyniańskim i w tradycji romanistycznej x
- Prawo justyniańskie: po obumarciu w okresie późnego cesarstwa formalnych czynności mancypacji i in iure cesso klasyczny system przeniesienia własności uległ załamaniu → można powiedzieć, że powrócił on na archiaiczny stopień rozwoju – wiążąc skutek rozporządzający już z samą umową sprzedaży wygląda to tak, że przeniesienie własności staje się czynnością odręczną – przeniesienie własności odbywa się mocą samej sprzedaży Justynian co prawda przywraca traditio, ale jako czynność abstrakcyjną (brak zwrócenia uwagę na iustę causę, a raczej na zgodną wolę stron)
- Tradycja romanistyczna: do promulgacji ALR wymagano do przeniesienia własności titulus – czyli stosunku zobowiązaniowego stanowiącego podstawę (causę) dla tzw. sposobu przeniesienia własności (modus) nie była to jednak umowa, ale podobnie jak traditio prawa klasycznego – czysta czynność wykonawcza z kolei najpierw Grocjusz, potem Pufendorf, a ostatecznie CC przyjęło – umowę o podwójnym skutku umowa taka łączy efekt rzeczowy (d→ yspozytywny) z samym porozumieniem stron (solo consensu) – a zatem same zawarcie umowy powoduje przejście własności Savigny rozwinął trzeci model – pojęcie abstrakcyjnej umowy przenoszączej własność niezależnie od prawidłowości causa – BGB a zatem podsumowując:
- cała Europa ma system kauzalny a) titulus plus modus – przewłaszczenie wymaga dodatkowo przeniesienia własności – Szwajcaria, Hiszpania, Holandia b) francuski model umowy o podwójnym skutku – Włochy, Polska, Portugalia
- wyjątek: Niemcy – abstrakcyjność
- Rei vindicatio x Rei vindicatio – powództwo windykatoryjne przysługiwało każdemu nieposiadającemu właścicielowi względem posiadającego niewłaściciela; było to powództwo o wydanie rzeczy legitymacja czynna: uprawnienie do skutecznego wystąpienia ze skargą
- ma ją właściciel nieposiadający i to na nim ciąży ciężar dowodu → musi udowodnić, że nabył prawo do własności (diabelski dowód – trzeba udowodnić, iż na było się to od osoby, która nabyła, od osoby itd.)
- efektem tego łatwiej jest coś zasiedzieć, niż udowodnić własność - w czasach nowożytnych (od XIX) wprowadzono domniemanie własności – poprawienie sytuacji właściciela legitymacja bierna – przeciwko komu, skutecznie można wystąpić z rei vindicatio: a) w procesie legisakcyjnym – był to kontrwindykujący b) w procesie formułkowym – posiadacz - określa się kwotę, na którą zasadzą się osobę, jeżeli chce się ten przedmiot, to trzeba podać taką kwotę, żeby bardziej opłacało mu się oddać ten przedmiot c) za Justyniana nawet posiadacz fikcyjny (detentor) - tutaj już tylko można oddać rzecz, nie ma kwoty pieniężnej definitywne rozliczenie stron w ramach rei vindicatio: 1. Roszczenia właściciela z tytułu pożytków pobranych przez pozwanego: a) posiadacz w dobrej wierze → nabywa je na własność, ale od Dioklecjana musi oddać niewykorzystane owoce b) posiadacz w złej wierze → musi oddać wszelkie pożytki i jest zobowiązany do zapłaty za zużyte pożytki i oddać te, których nie zebrał z powodu niedbalstwa 2. Przeciwroszczenie pozwanego z tytułu poniesionych nakładów: a) posiadacz w dobrej wierze – może wymusić zapłatę za nakłady podnoszące wartość b) wszyscy posiadacze mogli odłączyć wszystkie rzeczy, które dało się odłączyć od rzeczy głównej *w średniowieczu trochę inaczej ureguluje to Bartolus de Saxoferrato: 1. Zwrot nakładów koniecznych (nawet temu w złej wierze) 2. Zwrot nakładów podnoszących wartość (tylko w dobrej wierze) 3. Zwrot nakładów zbytkowych o walorze estetycznym (jeżeli da się odłączyć to tylko temu w dobrej wierze) 2. Służebności
- Służebności osobiste: A) Ususfructus – użytkowanie ▪ prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z niej pożytków zachowaniem substancji rzeczy (patrz: testament Krzywoustego względem Salomei – zabezpiecza się ziemie, nie rozprasza majątek) ▪ nie można przenieść tego prawa na kogoś, ewentualnie można przenieść faktyczne wykonywanie ▪ nie można pogarszać stanu rzeczy głównej, tylko polepszać B) Używanie: ▪ polega na używaniu rzeczy, ale nie na pobieraniu pożytków ▪ przy użytkowaniu wszelkie pożytki, przy używaniu tylko na osobiste potrzeby uprawnionego (nie mógł sprzedawać itd.) C) Mieszkanie – habitatio ▪ uprawnienie do zamieszkiwania nieruchomości, także z bliskimi
- Zasady ustanawiania, wykonywania służebności i ich ochrona x *zasady ustanawiania i wykonywania służebności:
- służebność nie może polegać na działaniu
- nie może być służebności na służebności
- nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy
- służebność należy wykonywać oględnie → dodatkowe warunki:
- grunty muszą ze sobą sąsiadować
- musi istnieć trwałe uzasadnienie dla tej służebności *służebności ustanawia się: ▪ w taki sposób, iż można wyróżnić grunt władnący i grunt obciążony ▪ zmiana właściciela nie przerywa raz ustanowionej służebności ▪ charakter wieczysty – nie wolno było określać służebności pod warunkiem rozwiązania ani na czas określony *powstanie służebności: ▪ tylko za zgodą właściciela, zgoda mogła polegać na:
- na gruntach italskich – formalna akt, na prowincjonalnych – nieformalna umowa rzeczowa ▪ w późnym cesarstwie pojawiają się służebności ustawowe
- chodzi o ochronę kogoś, kto ma np. groby na jakimś nie swoim gruncie (ustanowienie przymusowej służebności) ▪ istnieje zakaz zasiedzenia służebności, ale służebność przestaje działać, jeżeli właściciel przed dwa lata nie korzystał z niej *ochrona służebności: ▪ wszelkie zachowania, które utrudniają korzystanie ze służebności ▪ ochronie s~ służyło vindicatio servitutis (wydobycie służebności), a później actio confessoria
ochrona dzierżawcy wskutek emfiteuzy ma sens – bo daje powód do uprawy słabych gruntów powstaje w wyniku zawarcia kontraktu emfiteutycznego – którego stronami byli z jednej strony właściciel (dominus), a z drugiej strony emfiteuta; elementy kontraktu: 1) przedmiot kontraktu 2) czynsz – raz, na zawsze tak długo jak emfiteuta się wywiązuje z kontraktu, nie można rozwiązać umowy samodzielną formą staję się w 480 roku: - jest to zbywalne, dziedziczne i podlegające zastawowi prawo do korzystania z cudzego gruntu - czynsz był ustalany raz, na zawsze (a więc po czasie stawał się symboliczny) - zakaz pogorszenia stanu gruntów - emfiteuta miał ochronę posesoryjną względem osób trzecich - mógł sprzedać swoje prawo lub je spadkodawać (przy sprzedaży właściciel miał opcję pierwokupu) taka konstrukcja emfiteuzy doprowadziła, że różnica pomiędzy emfiteutą a właścicielem była symboliczna – ten pierwszy musiał płacić (bardzo mały) czynsz → w średniowieczu przerodzi się to w dominium utile i dominium directum 2. Ograniczone prawa rzeczowe ustanawiane w celach alimentacyjnych ?? 3. Zastaw (np. zastaw ręczny – pingus) x stanowił tzw. realne lub rzeczowe zabezpieczenie kredytu – umożliwiające wierzycielowi zastawnemu (zastawnikowi) bezpośrednie zaspokojenie swych roszczeń z wartości majątkowych podmiotu, który zastaw ustanowił (zastawcy) ochrona wierzyciela szła na tyle daleko, że w razie upadłości dłużnika – rzecz zastawiona była tak samo wyłączona z majątku jak rzeczy cudze (na mocy skargi windykacyjnej właściciela) zastaw był oznaką nieufności – stąd początkowo odgrywał znacznie mniejszą rolę niż poręczenie stypulacyjne jest to konstrukcja bliska prawu zobowiązań – jeżeli B pożycza A 100 sztuk złota, to A chce mieć gwarancję, że w przypadku braku zwrotu tej sumy, otrzyma jakąś rekompensatę tendencja była raczej taka, by ograniczać uprawnienia uzyskiwane przez zastawnika na zastawionym przedmiocie trzy historyczne formy zastawu:
- fiducia – przewłaszczenie na zabezpieczenie (prawo klasyczne) – przypadek powierniczego przeniesienia własności dla zabezpieczenia jakiegoś zobowiązania. Własność zostaje przeniesiona na wierzyciela, ale jeśli dłużnik wywiążę się z zobowiązania, to ten jest zobowiązany przenieść z powrotem na niego prawo własności. (brak zastawu rozumianego jako prawo na rzeczy cudzej) → w okresie republiki wykształca się zasada, iż wierzyciel powinien sprzedać zastawiony przedmiot i nadwyżkę nad dług zwrócić dłużnikowi
- pignus – zastaw ręczny – łączy się z przeniesieniem dzierżenia na właściciela, dla zabezpieczenia istniejącej wierzytelności – następuje to poprzez zawarcie kontraktu realnego zastawu, której towarzyszy wydanie przedmiotu zastawu
- hypotheca – zastaw umowny – jego istota polega na tym, że dla zabezpieczenia określonej wierzytelności, strony zawierają umowę na zabezpieczenie w postaci rzeczy, ale rzecz zostaje we władaniu zastawcy (dłużnika)
Prawo zobowiązań:
- Odpowiedzialności:
- Odpowiedzialność sprzedawcy za wady fizyczne x
- Actio de modo agri – czyni odpowiedzialnego sprzedawcę i daje prawo do zapłaty wielokrotności za różnicę wynikającą z tego co chcieliśmy kupić, a co kupiliśmy, ale tylko przy sprzedaży mancypacyjnej
- Odpowiedzialność oparta na sprzedaży z bona fides zbycia rzeczy wadliwej – actio empti ▪ ma miejsce dopiero po ujawnieniu wady ▪ za sprzeczne z dobrą wiary uważamy świadomą sprzedaż z błędem – można domagać się kwoty zgodnej z dobrą wiarą ▪ skarga trudna do przeprowadzenia – ciężar dowodu spoczywał na kupującym, a jak udowodnić czy ktoś wiedział o wadzie czy nie?
- Odpowiedzialność obiektywna ustalona w handlu targowiskowym przez edylów kurulnych
▪ edylowie wprowadzili reguł dotyczące transakcji, których przedmiotem są zwierzęta lub
niewolnicy i mają miejsce na targowisku
▪ istota tego, polega na tym, że: jeżeli np. niewolnik miał wadę przewidzianą w regulacji
(skłonność do ucieczki, krnąbrność) to czyni to odpowiedzialnym sprzedającego bezwzględu
czy wiedział czy nie (odpada ciężar dowodowy)
▪ służyły ku temu dwie skargi:
- actio redhibitoria – służyła odzyskaniu pieniedzy (odstąpienie od umowy za zwrotem pieniędzy i towaru – w przeciągu 6 miesięcy od zawarcia transakcji)
- actio quanti minoris – żądanie kwoty będącej różnicą po między ceną tego co chcieliśmy
- Odpowiedzialność sprzedawcy za wady fizyczne x
kupić, a co dostaliśmy (w przeciągu roku) ▪ edylowie kurulni jako pierwsi wprowadzili coś, co później ewoluje w obiektywną odpowiedzialność sprzedawcy 4. Przejęcie przez twórczą jurysprudencje – uformują oni zasadę odpowiedzialności obiektywnej – sprzeczne z dobrą wiarą jest sprzedawanie czegokolwiek, co odbiega od typowego przedmiotu danego typu 5. Wejście do ius commune – w tym kształcie przejmie do prawo powszechne i przejęte zostaną skargi typu actio redhibitoria i quanti minoris 2. Odpowiedzialność z tytułu ryzyka x dotyczy ona przykładów sytuacji, w której nie można mówić wprost o winie – podmiot, który dokonał danej szkody nie ma prawnej zdolności
- Szkody wyrządzone przez zwierzęta: ▪ już w prawie XII tablic ukształtowała się odpowiedzialność noksalna – skarga (actio noxalis) była kierowana przeciwko osobie, która nie jest sprawcą szkody → model ten przysługiwał w przypadku szkód wyrządzonych przez niewolników, podległych władzy familijnej czy zwierząt ▪ o odpowiedzialności z tytułu szkody wyrządzonej przez zwierzę, można tylko mówić gdy:
- gdy zwierze działało „z własnego popędu”
- i zachowywało się „niezgodnie ze swoją naturą” → właściciele zwierząt groźnych i dzikich (lwy, niedźwiedzie) odpowiadali na mocy edyktu edyla kurulnego, tylko jeżeli trzymali zwierzęta w miejscu niewyznaczonym do tego ▪ model takiej odpowiedzialności przeniknął do ius commune (podział na zwierzęta dzikie i oswojone), a także w common law → z tej tradycji wyrasta także odpowiedzialność obiektywna właściciela zwierzęcia w CC → w KC i BGB poszli jeszcze dalej – odpowiedzialność na zasadzie domniemanej winy w nadzorze nad zwierzęciem
- Quasi-delikty: ▪ pojęcie wprowadzone przez Justyniana – chodzi o czyny podobne w istocie do deliktów, ale mogące rodzić odpowiedzialność bez typowego dla deliktów wykazywania winy lub osoby sprawcy ▪ w interesie bezpieczeństwa publicznego pretor przyznał skargi przeciwko:
- osobie zajmującej lokal, jeżeli doszło do szkody z powodu wyrzucenia czegoś z jego okna
- osobie, która umieściła na swoim parapecie jakiś przedmiot stwarzający zagrożenie → zakres odpowiedzialności był ograniczony do określonej kwoty ▪ za kradzież w gospodzie, albo zniszczenie rzeczy wniesionej na statek odpowiedzialnymi uczyniono właścicieli w/w (z powodu trudności ustalenia faktycznego sprawcy) ▪ w ius commune toczyła się dyskusja o tym, czy można wiązać odpowiedzialność za quasi delikty z jakaś winą:
- taki pogląd poparł Donellus, który mówił o odpowiedzialności obiektywnej
- myśl tę kontynuowało CC
- BGB odrzuciło przypadki quasi-deliktów jako nietypowe, archaiczne elementy rzymskiej spuścizny (ale w praktyce BGB dopuszczało w niektórych przypadkach taką odpowiedzialność, podobnie KC)
- Odpowiedzialność odszkodowawcza na bazie Lex Aquilia x (albo: warunki skargi odszkodowawczej z deliktu wg lex Aquilia, albo w porównaniu z generalną klauzulą deliktową, albo: lex aquilia) → Szkoda będąca następstwem czynu niedozwolonego: odpowiedzialność odszkodowawcza na przykładzie lex Aquiliana (III wiek p.n.)
- wprowadza model odpowiedzialności deliktowej
- uogólnia szczegółowe reguły przez klauzulę generalną wprowadzającą odpowiedzialność za to gdy ktoś niszczył jakieś mienie lex Aquiliana wprowadza odpowiedzialność deliktową, gdy wystąpi:
- szkoda – zniszczenie obiektu materialnego albo nieuzasadnione umorzenie czyjejś wierzytelności
- związek przyczynowy po między działaniem sprawcy, a wyrządzoną szkodą
- zakreślony w ustawie bardzo wąsko
- działanie, które polega na niszczeniu, paleniu, łamaniu danego mienia pociąga za sobą odpowiedzialność deliktową (a zatem pozytywne działanie, które wywołuje uszczerbek majątkowy)
bezprawność – a zatem mamy tutaj do czynienia z nominalizmem obiektywnym słabość tejże regulacji wynikała z tego, że brakowało odwołania się do nastawienia psychicznego sprawcy (dobra/zła wiara, możliwość przewidzenia itd.) stąd w pierwotnym kształcie umowy mówimy o szkodzie obiektywnej – samo jej wystąpienie powoduje odpowiedzialność deliktową) z czasem koncepcja bezprawności i nominalizmu obiektywnego będzie ewoluowała w stronę winy, a zatem nominalizmu subiektywnego
pożyczka – korzystanie z cudzego majątku
użyczenie – korzystanie z cudzej rzeczy natomiast w edykcie pretorskim:
depositum – przechowanie
fiducia – powiernictwo
mandatum – zlecenie
societas – spółka
emptio venditio – sprzedaż
conductio – locatio -> był to katalog zamknięty, nazywano je kontraktami nazywanymi -> prawnik rzymski rozstrzygając czy dana umowa wywołuje skutki prawne, musiał ustalić, czy podpada ona pod jedną z tych sześciu umów etapy ewolucji:
skutki prawne wywoływały tylko kontrakty nazwane
nie spełniały swoich wszystkich funkcji, stąd uzupełniono je o kontrakty nienazwane (pacta vestitia)
stopniowo zaczęto więc przechodzić od nominalizmu kontraktowego do swobody umów rozszerzenie zobowiązań umownych jest związane z pojawieniem się takich konstrukcji jak: a) synallagma – wzajemność
- obie strony są zobowiązane do pewnego świadczenia "czynie byś czynił" np. Usługa za usługę, rzecz za rzecz, usługa za rzecz, rzecz za usługę
- jest efektem działalności jurysprudencji (Labeo)
- wynika z wpływów filozofii greckiej b) constitutum
- jednostronne przyrzeczenie, że zapłaci się swój/cudzy istniejący dług
- wcześniej to było możliwe tylko przez stypulacje (a tam musiały być obecne obie strony) -> tu przyrzeczenie jednostronne c) receptum – jednostronne przyrzeczenie do określonego zachowania w przyszłości w prawie archaicznym istniała tylko konstrukcja sponsio – przyrzeczenie
- ale było ono bardzo formalistyczne – należało użyć konkretnych słów i zwrotów 472 konstytucja cesarska – stypulacja jest ważna, jeżeli przy użyciu dowolnych słów doszło do porozumienia pacta vestita – dają prawo do skargi (a zatem i kontrakty nazwane i nienazwane – synallagma) pacta nuda – niezaskarżalne umowy w średniowieczu odeszło się zupełnie od podziału na zaskarżalne i niezaskarżalne umowy
- w XII wieku kanoniści formułują "pacta sunt servanda" bazując na pretorskim "pacta conventa servabo" – będę chronił zawartych umów równolegle kształtują się granice swobody umów
- tylko te umowy są wiążące, które zostały oparte na rzeczywistej, godziwej przyczynie
- umowa nie może chronić zachowań sprzecznych z bona fides (dobrą wiarą)
- umowa nie może być sprzeczna z dobrymi obyczajami (boni mores)
- umowa nie może być sprzeczna z naturą kontraktu *pojęcie obligatio naturalis – zobowiązania naturalnego: ▪ punktem wyjścia są zobowiązania wobec niewolnika, który jest przecież rzeczą, a mimo to uznaje się, iż ważność jego wynika z prawa natury ▪ obejmuje zatem:
- osoby bez zdolności majątkowej – niewolnicy, synowie zn. się pod władzą ojca
- powinności, których nie można już w ramach prawa dochodzić (przedawnione) ▪ obligatio naturalis to inaczej zobowiązanie, które nie jest zabezpieczone mocą prawa, ale wynika z natury i jest prawidłowe -> nie można go dochodzić w sądzie, ale jest społecznie akceptowane i może być wykonane
- Kontrakty nienazwane – ich sens oraz ochrona prawna x 2 patrz: ewolucja od nominalizmu do swobody umów w I wieku BC przyjęto zasadę, iż jeżeli zawarciu umowy towarzyszy wykonanie jej przez jedną stronę, to powstaje zobowiązanie do wykonania świadczenia wzajemnego jeżeli strony → zawarły umowę zamiany obrazu na rzeźbę, to z chwilą wręczenia obrazu powstawało zobowiązanie do przekazania rzeźby powstały tzw. kontrakty synallagmastyczne: daję abyś dał, daję abyś uczynił, czynię abyś dał, czynię abyś uczynił w średniowieczu takie kontrakty nazwano kontraktami nienazwanymi (pacta vestitia) i ich rozwój przyczynił się do powstania zasady swobody umów prawo rzymskie o ile przyznawało ochronę procesową pacta vestitia, to odmawiało jej pacta nuda (kontrakty gołe) – w średniowieczu – wszystkie umowy rodzą zobowiązanie
- Problem świadczeń (umowy) na rzecz osób trzecich x
alteri stipulari nemo potest – początkowo umowa, nie może zakładać świadczenia dla osoby innej niż wierzyciel (skoro wierzyciel nie odniesie korzyści majątkowej, to nie ma podstaw by przyznać mu skargę o wykonanie zobowiązania) dopiero konstrukcja skargi wzorowanej na actio utillis (przysługującej wierzycielowi) dla osoby trzeciej umożliwiła przełamanie tejże zasady → Justynian wrócił jednak do pierwotnej zasady i powtarzano ją do XVII wieku dopiero szkoła prawa natury zwróciła uwagę, że odbierający przyrzeczenie może mieć faktyczną korzyść z tego i umowa taka powinna być ważna pandektystyka na początku przyznała rację prawu rzymskiemu, w drugiej połowie XIX wieku jednak przyznała rację szkole prawa natury BGB uzna→ je taką umowę, podobnie CC i KC, natomiast common law do dziś kieruje się zasadą niedopuszczalności takich umów 6. Warunki konieczne dla ważności umowy hm? 7. Przesłanki prawidłowego świadczenia x brak pomysłu, może to to samo co 'wywiązywanie się z umowy'? 8. Bona fides w kontraktach i jej wpływ na kształtowanie się praw zobowiązań x pojawiła się w okresie późnej republiki i początkowo rozumiano ją jako wierność danemu słowu w toku ewolucji prawa – klauzula ta stała się elementem formuły skarg, w których upoważniano sędziego, aby wydając wyrok, zasądził tyle ile wynikałoby to ex fide bona → klauzula bona fides poszerzyła luz decyzyjny w orzecznictwie sądowym prawnicy rzymscy rozstrzygając co jest zgodne, a co niezgodne z dobrą wiarą brali pod uwagę pierwotne wartości (wpisane niejako w człowieka) które trzeba było uwzględnić:
- nakaz uczciwego życia
- zakaz szkodzenia innym
- równowaga ekonomiczna między uczestnikami obrotu stąd na obszarze prawa wykształciły się pewne zasady:
- dolus – postępowanie podstępnie nie może przynieść korzyści w obrocie prawnym
- w zakresie nieokreślonym przez strony umowy uzupełnia się zwyczajami miejscowymi
- uznawać moc umowny w takim zakresie, w jakim odpowiada to zgodnemu zamiarowi stron konstrukcję bona fides przejęło ius commune, odrzuciło je CC, ale kontynunowało BGB i kontynuuje KC
- Wywiązywanie się z umowy:
- Cechy prawidłowego wykonania zobowiązania (umorzenie świadczenia przez jego wykonanie) x → solutio – spełnienie świadczenia; należy rozważyć je na takich płaszczyznach: a) częściowe spełnienie świadczenia: ▪ czy wierzyciel jest zobowiązani przyjąć częściowe świadczenie? ▪ W Rzymie dominował pogląd: wszystko albo nic – brak obowiazku przyjęcia częściowego spełnienia świadczenia -> z pomocą przyszedł jednak pretor – który uznał, że w NIEKTÓRYCH sytuacjach to nie ludzkie obciążać kogoś bardziej, niż mogłoby to być (odsetki); stąd pretor czasem wymuszał przyjęcie częściowego świadczenia ▪ w dzisiejszym prawie również dominuje pogląd, iż nieprzyjmowanie świadczenia częściowego jest niemoralne i nieprawidłowe b) czas spełnienia świadczenia: ▪ termin spełnienia świadczenia może być określony w umowie i wtedy, może być ono spełnione wcześniej o ile wynika z działania dłużnika – wierzyciel nie może domagać się wcześniejszego spełnienia świadczenia ▪ jeżeli termin nie był określony to: *w przypadku kontraktów – interpellatio – wezwanie do spełnienia świadczenia, dopiero po tym wezwaniu zobowiązany jest w zwłoce *w przypadku deliktów – obowiązek wynika od razu po dokonaniu czynu niedozwolonego – w myśl maksymy: fur sempter est in mora c) miejsce spełnienie świadczenia: ▪ początkowo nie istniały reguły określające miejsce spełnienia świadczenia ▪ potem wykształciły się:
- jeżeli przedmiotem zobowiązania jest przedmiot oznaczony w umowie, to miejscem spełnienia świadczenia jest miejsce w którym rzecz znajdowała się w momencie zawarcia umowy
- jeżeli przedmiot nie był oznaczony, to miejscem wykonania zobowiązania jest miejsce zamieszkania dłużnika ▪ zasady te przejdą do ius commune i znajdą odzwierciedlenie w kodyfikacjach d) spełnienie świadczenia przez osobę trzecią: ▪ jeżeli chodzi o pieniądze, to w prawie rzymskim było to powszechnie akceptowane ▪ jeżeli chodzi o zobowiązanie niepieniężne to już zależy od specyfiki zobowiązania -> np. Umowa o namalowanie obrazu czy wybudowanie domu – nie ma opcji ▪ istniało coś takiego jak asignatio – dellegatio – przekaz:
oczywiście zwłoka taka nie zwalnia z wykonania zobowiązania w V w. Teodozjusz wprowadza 30 lat jako przedawnienie skargi, prawo pretorskie przewidywało w niektórych przypadkach 5 lat, a tendencja jest malejąca – dzisiaj w Niemczech 3 lata -> w myśl zasady: vigilantibus iura scripta sunt – prawo jest napisane dla osób starannych 2. Zwłoka dłużnika (mora debitoris): skutki prawne takiej sytuacji to - poszerzenie odpowiedzialności za niewykonane zobowiązanie na dłużnika -> przypisanie odpowiedzialności także gdy po popadnięciu w zwłokę, świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia z przyczyn od niego niezależnych np. gdyby pożyczona rzecz została zniszczona w powodzi, przed terminem świadczenia – to można się powołać na zdarzenie nadzwyczajne (ryzyko po stronie wierzyciela), ale jeżeli po terminie – to ryzyko ciąży na dłużniku – obowiązek płacenia odsetek w przypadku deliktu – zawsze w zwłoce, w kontrakcie – po interpellatio/terminie 5. Umocnienie zobowiązań: ◦ opisać: karę umowną, zadatek, poręczenie, zastawy 6. Skutki niewykonania albo nieprawidłowego wykonania zobowiązania mówimy o takiej sytuacji, gdy:
- zawarte zostało zobowiązanie
- ma miejsce szkoda skutkiem niewykonania lub nienależyte wykonanie zobowiązania
- sprzeczność zachowania dłużnika z dobrą wiarą
- a zatem mówimy tutaj o winie, a nie bezprawności wina – postępowanie wbrew dobrej wierze: a) culpa – niestaranność b) dolus – zły zamiar
- culpa lata (grube niedbalstwo)
- culpa levis (lżejsze niedbalstwo) -> można je ocenić wg wzorców obiektywnych – odwoływano się do tego jak jak zachowałby się staranny ojciec rodziny -> można je ocenić wg wzorców subiektywnych – odwoływano się do tego, jak dłużnik zachowałby się prowadząc własną sprawę im więcej dłużnik czerpał korzyści w danym zobowiązaniu (utillitas) tym większej staranność można od niego wymagać w wykonywaniu zobowiązania
- Zmiany wierzycieli, przedmiotu świadczenia itp.:
- Problem ekwiwalentności rzeczy w zobowiązaniach wzajemnych x konflikt na linii pełnej swobody umów, a ograniczeniami dowolności różnicy wartości świadczeń wg sprawiedliwości czy można sprzedać działkę za 1000 zł? :
- prawo przedklasyczne – tak
- Dioklecjan – nie; wprowadza ograniczenia -> możliwość zakwestionowania umowy, jeżeli cena nie była prawdziwa (verum partium) ale tylko przy nieruchomości
- cena nieprawdziwa – jeżeli jest o połowę lub więcej mniejsza niż inne podobne obiekty -> edykt o cenach – tabela maksymalnych cen za dobra i usługi
- Justynian przechwyci pierwszy pomysł Dioklecjana
- Ius commune – wprowadzi laesio enormis – nadzwyczajny uszczerbek
- w każdym przypadku można podważyć umowę jak u Dioklecjana (ale nie tylko nieruchomości)
- kryterium: cena rynkowa
- Mnogość podmiotów w stosunku obligacyjnym: prawo rzymskie dopuszczało sytuację, w której po stronie wierzycieli lub dłużników będzie więcej niż jedna osoba – taki skutek mogło wywołać wstąpienie kilku spadkobierców w miejsce zmarłego dłużnika lub wierzyciela antyczne prawo rzymskie cechowało się tym, iż:
- starało się zapobiec powstaniu wielości podmiotów w stosunku obligacyjnym → stąd ustawa XII Tablic postulowała, iż odnośnie skutków dziedziczenia stanowiła ona, że wierzytelności dzielą się z mocy prawa (nomina ipso iure divisa) – prowadziła ona do tego, że zamiast jednego zobowiązania, którego stroną był spadkodawca powstawało tyle zobowiązań, ilu było spadkodawców (w prawie klasycznym i poklasycznym rozciągnięto to na inne zobowiązania, a w dzisiejszych kodyfikacjach nie stosuje się nomina ipso, a w to miejsce pojawia się zobowiązanie podzielne)
- określało reguły porządkujące umorzenie zobowiązania, w którym jest kilku dłużników lub wierzycieli → chodzi o sytuację, kiedy kilka osób jako poręczyciele przyrzekło jednemu wierzycielowi spełnić to samo świadczenie, lub gdy jeden dłużnik przyrzekł spełnienie tego samego świadczenia kilku wierzycielom. → pojawia się tutaj konstrukcja, która umożliwi powstanie zobowiązania solidarnego – justyniańskie prawo zakłada, że spełnienie świadczenia przez jednego z dłużników, umarza długi pozostałych
- Zobowiązania solidarne: w czasach nowożytnych na podstawie rzymskich doświadczeń z wielością podmiotów w stosunku obligacyjnych zbudowano kompletną figurę zobowiązania solidarnego i korealnego
zobowiązanie solidarne – gdy wielość wierzycieli lub dłużników powoduje wielość zobowiązań → każde z tych zobowiązań opiewa na całość świadczenia, ale spełnienie świadczenia w ramach jednego z nich powoduje umorzenie pozostałych zobowiązanie korealne – jedno zobowiązanie, w ramach którego każdy z wierzycieli lub dłużników może działać samodzielnie, powodując skutki po stronie pozostałych (Windscheid) → toczone dyskusje w XIX wieku nad tym rozróżnieniem zostały skrytykowane jako niepotrzebne teoretyzowanie, a co więcej zarzucano mu brak podstaw w prawie rzymskim 4. Zmiana wierzyciela x wielość dłużników może wynikać z dziedziczenia lub poręczenia wielość wierzycieli również z dziedziczenia nomine ipso iure divisa – wierzytelność dzieli się z mocy prawa zobowiązania solidarne – każdy jest dłużny tą samą sumę, ale jak jeden spełni zwalnia pozostałych zobowiązania korealne – jest jakaś różnica formalna, ale Wojtek średnio potrafił to wytłumaczyć zmiana podmiotu w stosunku obligacyjnych:
- zmiana wierzyciela nic dla dłużnika nie znaczy, na odwrót już tak mawiało się, iż wierzytelności przywierają do kości, ale zasada ta paraliżowała obrót gospodarczy i stopniowo dokonano w niej wyłomu ewolucja zmiany wierzyciela:
- Cessio actionis (przekazanie skargi) – actio utillis (skarga): w tej formule przechodzi do ius commune i do XIX wieku było to myślenie, które zdominowało europejską myśl prawną
- Powiadomienie dłużnika – przesłanka przejścia wierzytelności (CC): Code Civil przejmuje tę zasadę od Justyniana
- Umowa powoduje przejście wierzytelności (actio directa) na nabywcę: zawdzięczamy to pandektystyce przełamanie osobistego charakteru wierzytelności w chwili zawarcia umowy przez wierzyciela i nabywcę wierzytelności, zmienia się wierzyciel, a zawiadomienie dłuznika ma tylko charakter deklatoryjny – porządkuje sytuację wygasa instytucja actio utillis metody:
- Novatio – odnowienie: polega na tym, iż jedna wierzytelność zostaje umorzona, a w jej miejsce zawarta jest wierzytelność o tej samej treści, ale z innym wierzycielem rozgrywa się po między wierzycielem, dłużnikiem i przyszłym wierzycielem składa się w formie pytań i odpowiedzi – umorzenie zobowiązania i przyrzeczenie przyszłemu wierzycielowi oczywistą wadą tego rozwiązania jest konieczność obecności wszystkich trzech, a co istotne
- samego dłużnika (z ekonomicznego punktu widzenia, byłoby lepiej gdyby wystarczyła zgoda wierzyciela i przejmującego wierzytelność)
- Przekazanie wierzytelności zastępcy procesowemu: polega na zawarciu umowy, w skutek której ktoś reprezentuje cudzy majątek (cognitor/procurator – zależnie od zakresu kompetencji) upoważnienie jest uzupełnione o prawo do zatrzymania tejże wierzytelności na tle ekonomicznym rozwiązanie to jest wystarczające – pieniądze dostaje przyszły wierzyciel, w sensie prawnym, pieniądze te wciąż należą się dawnemu wierzycielowi, a przyszły wierzyciel to tylko 'przedłużenie' dawnego wierzyciela zaleta: poszerzenie możliwości transferu wierzytelności słabość: w sensie formalnoprawnym mówimy o uprawnieniu dawnego wierzyciela, nie przyszłego (niepewna sytuacja przyszłego wierzyciela)
- Dopuszczenie możliwości dochodzenia wierzytelności za pomocą actio utilis: w II wieku prawo cesarskie wprowadza actio utillis – jest to skarga zbudowana w sposób analogicznym do skargi actio venditi odnosi się ono do sytuacji nabycia majątku spadkowego (np. w skutek transakcji kupno- sprzedaż) w sytuacji gdy nabywa się majątek spadkowy, nabywa się także wierzytelności – konieczne jest poinformowanie dłużnika o przeniesieniu wierzytelności -> od tego momentu dłużnik ma zobowiązanie wobec nabywcy wierzytelności -> jeżeli stary wierzyciel domagał by się świadczenia, to można go oskarżyć o zarzut podstępu actio utillis w prawie justyniańskim ta formuła przewidziana dla sytuacji nabycia majątku spadkowego, zostaje rozszerzona na wszelkie przypadki
- Potrącenie w prawie rzymskim i tradycji romanistycznej x sytuacja, w której podmiot A jest dłużny podmiotowi B x, a podmiot B 2x podmiotowi A, to w praktyce można potrącić i wychodzi, że podmiot B jest dłużny x podmiotowi A orzekano potrącenie o ile było zgodne z dobrą wiarą – bowiem już samo domaganie się tego co
Rzym-skryptwz - Skrypt - Prawo rzymskie
Kurs: Prawo rzymskie (10-PRZ-pj-s)
Uniwersytet: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
- Odkryj więcej od:
